«Η Φιλελεύθερη Επανάσταση: Μικρά σημειώματα για τον Ελληνικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας του 1821»

Εδώ θα αναρτώνται μικρά σημειώματα του Καθ. Αριστείδη Χατζή με θέμα την Επανάσταση του 1821.

Ο Αριστείδης Χατζής είναι Καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του ΚΕΦΙΜ. Τα βιβλία του Φιλελευθερισμός (2η εκδ. 2017), Επιχειρήματα Ελευθερίας (2017) και Θεσμοί (2018) κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος. Η μονογραφία του με θέμα τον φιλελεύθερο χαρακτήρα της Επανάστασης του 1821 θα κυκλοφορήσει στις Η.Π.Α. στις αρχές του 2021. Ευχαριστεί το ΚεΦίΜ για την υποστήριξη.

Όταν ένας μαρξιστής υπερασπίζεται τους φιλελεύθερους

Ένα μεγάλο ερώτημα που έχουν θέσει πολλοί καλοί ιστορικοί είναι το εξής: ήταν ώριμοι οι Έλληνες επαναστάτες για τόσο δημοκρατικά και ριζοσπαστικά φιλελεύθερα πολιτεύματα; Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος, ο Π. Πιπινέλης, ο Ν.Ν. Σαρίπολος και άλλοι, απαντούν αρνητικά. Την κριτική υιοθετεί και συμπυκνώνει στο εξαιρετικό βιβλίο του* ο ιστορικός Κώστας Κωστής:

«Στην πραγματικότητα βεβαίως, ο φιλελευθερισμός ελάχιστο νόημα είχε για την πολιτική πραγματικότητα στην οποία ζούσαν οι Έλληνες στα χρόνια του Αγώνα. Απευθυνόταν κυρίως στους Δυτικοευρωπαίους, ενώ μέσα στη χώρα εξέφραζε απλώς την πολυδιάσπαση της πολιτικής εξουσίας και την αδυναμία να συγκροτηθεί μια ισχυρή κεντρική διοίκηση.»

Μάλιστα, για πολλούς, τα φιλελεύθερα συντάγματα (ιδίως το δεύτερο, του Άστρους, Απρίλιος 1823) οδήγησαν στους δύο εμφυλίους πολέμους. Είναι χαρακτηριστικό ότι το τρίτο Σύνταγμα (Τροιζήνα, 1827), το πιο φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό, δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Ο Καποδίστριας απαίτησε να ανασταλεί, το έθεσε μάλιστα ως προϋπόθεση για να δεχτεί τη θέση του Κυβερνήτη. Ένα τόσο δημοκρατικό και φιλελεύθερο σύνταγμα, είπε, «είναι σαν ξυράφι στα χέρια μικρού παιδιού.»

Σ’ αυτές τις απόψεις άσκησε σκληρή κριτική ένας κορυφαίος Έλληνας μαρξιστής. Ο Γιάνης** Κορδάτος. Και όχι μόνο αυτό. Ο Κορδάτος στο γνωστό βιβλίο του για την Ελληνική Επανάσταση*** υπερασπίζεται αυτό που ονομάζει «τας φιλελευθέρας αντιλήψεις των Εθνοσυνελεύσεων».

Ας δούμε τι γράφει:

«Η πρώτη εν Επιδαύρω (20 Δεκεμβρίου 1821) Εθνοσυνέλευσις κηρύξασα την “πολιτική ύπαρξιν και ανεξαρτησία” του Ελλ. Έθνους εψήφισε το πρώτον Πολίτευμα (προσωρινόν) της αγωνιζομένης Ελλάδος. Το πολίτευμα αυτό εις τα περισσότερα άρθρα του ήτο εμπνευσμένον από το Δημοκρατικό Γαλλικόν Σύνταγμα. Βλέπομεν εκ του επισήμου αυτού γεγονότος ότι η αστική τάξις είχε κατορθώση να δώση το ιδικόν της πνεύμα εις το πολίτευμα. Ο καθηγητής Ν.Ν. Σαρίπολος επικρίνει τον δημοκρατικόν χαρακτήρα του πολιτεύματος ισχυριζόμενος ότι εχρειάζετο τότε ένας Δικτάτωρ για την ενιαίαν πολιτικήν και στρατιωτικήν διοίκησιν αφ’ ενός και αφ’ ετέρου δια την καταπολέμησιν του τοπικισμού. Από την φιλομοναρχικήν και υπερσυντηρητικήν του αυτήν αντίληψιν ο καθηγητής ορμώμενος συμφωνεί μετά του ιστορικού Παπαρρηγοπούλου λέγοντος ότι ο “Μαυροκορδάτος συντελέσας εις την ψήφισιν πολιτεύματος πολυαρχικού, ίνα μη είπωμεν αναρχικού ουδέν άλλο κατόρθωσεν ειμή να καταστήση αδύνατον την συγκρότησιν αληθούς Κυβερνήσεως.” Έτσι γράφεται εις την Ελλάδα η ιστορία. Ο Μαυροκορδάτος κατηγορείται ως φτιάνων πολίτευμα όχι όπως θα τα ήθελεν ο ιστορικός Παπαρηγόπουλος και ο κ. Ν.Ν. Σαρίπολος και άλλοι αντιδραστικοί σοφολογιώτατοι της νεωτέρας Ελλάδος, αλλά όπως τα ήθελεν η επαναστατήσασα αστική τάξις. Δια να έχει όμως ο Μαυροκορδάτος αυτάς τας “πολυαρχικάς και αναρχικάς δημοκρατικάς ιδέας” ήτο ευνόητον ότι υπήρχον πολλοί όπισθεν αυτού οι οποίοι τας επρέσβευον και τας επεζήτουν. Και αυτοί ήσαν οι Φιλικοί οι οποίοι χωρίς να είναι σοφοί και καθηγηταί διεπνέοντο από τας δημοκρατικάς ιδέας της εποχής των, διότι αι ιδέαι αυταί ήσαν εξυπηρετικαί των συμφερόντων της τάξεώς των.»

Σ’ αυτό το απόσπασμα ο Κορδάτος κάνει βέβαια αναφορές (με υποσημειώσεις που παρέλειψα), στον Σαρίπολο και στον Παπαρηγόπουλο αλλά και στον Λένιν (στο Κράτος και Επανάσταση βέβαια). Επιπλέον, χαρακτηρίζει τον Καποδίστρια δικτάτορα («εδιοίκησε δικατορικώς και αντιδημοκρατικώς», «μετεβλήθη εις δικτάτορα τυρρανικόν») και δικαιολογεί τη σκληρότατη αντιπολίτευση που του άσκησαν οι φιλελεύθεροι, κυρίως ο Αναστάσιος Πολυζωίδης: «Ήτο επόμενον συνεπώς ν’ αντιμετωπίση ισχυράν αντιπολίτευσιν και να εγείρη κατ’ αυτού την κατακραυγήν και το μίσος όλων των φιλελεύθερων στοιχείων.»

Γράφει μάλιστα και κάτι αρκετά τολμηρό και ίσως επιπόλαιο και ρηχό με τον τρόπο που το θεμελιώνει, για τους εμφυλίους πολέμους στη διάρκεια της επανάστασης: «[Ο]ι εμφύλιοι πόλεμοι ήταν το αποτέλεσμα της συγκρούσεως των αντιθέτων συμφερόντων μεταξύ φεουδαρχισμού και αστικής τάξεως». Η παρατήρηση αυτή δεν είναι απλώς φιλική προς τους φιλελεύθερους αλλά και ιδιαίτερα διεισδυτική. Είναι, νομίζω, ο πρώτος που θα έχει τη ενορατικότητα (insight) να δει έτσι αυτήν τη σύγκρουση, αν και η ενόραση είναι μάλλον το αποτέλεσμα μιας αρκετά αδρής (για να μην πω πρόχειρης) μαρξιστικής ανάλυσης. Θυμίζω όμως ότι αυτή η ιδέα (με την οποία συμφωνώ διστακτικά) απομένει να αποδειχθεί.

Στην εισαγωγή ξεκινά με ένα χαρακτηριστικό και βέβαια διάσημο παράθεμα του Μαρξ («Όλη η ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας έως σήμερα είνε μία ιστορία πάλης τάξεων»)**** και δηλώνει ότι θα ρίξει «νέον άπλετον φως εις την νεωτέραν μας ιστορίαν» ακολουθώντας «την μέθοδον του ιστορικού υλισμού». Έχει σημασία, επίσης, πότε τα γράφει όλα αυτά: το 1924. Η ημερομηνία είναι σημαντική γιατί ακόμα παραμένει μέλος του ΣΕΚΕ/ΚΚΕ. Θα αποχωρήσει ουσιαστικά τον Νοέμβριο του 1924 όταν η Διεθνής θα τον «αντικαταστήσει» με τον Πουλιόπουλο γιατί ήρθε σε ανοικτή αντιπαράθεση με το κόμμα λόγω του Μακεδονικού.*****

Όμως στα ιστορικά κείμενα που έγραψε μετά τον εμφύλιο (τη δεκαετία του 1950) έκανε μια σημαντική στροφή. Δεν είχε πλέον καμία διάθεση να υπερασπιστεί τους φιλελεύθερους, την αστική τάξη και βέβαια την Αγγλική πολιτική. Αλλά θα επανέλθουμε.

Θα θυμίσω απλώς εδώ ότι σε πολλά κείμενα του κόμματος (π.χ. «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» Δεκ. 1933 αλλά και πολύ αργότερα) κατηγορείται ως «υμνητής της Ελληνικής μπουρζουαζίας και του «σοσιαλφασισμού», «τροτσκιστής», «διαστρεβλωτής του μαρξισμού», και βέβαια «εξιδανικευτής της αστικής τάξης».

[Στη φωτογραφία ο Γιάνης Κορδάτος. Δεν πείραξα καθόλου την ορθογραφία και τη σύνταξη του πρωτότυπου κειμένου (και ναι, γράφει το είναι «είνε»), εκτός βέβαια από τους τόνους.]

Σημειώσεις

* Κώστας Κωστής, «Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας»: Η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους, 18ος-21ος αιώνας (Αθήνα: Εκδ. Πατάκη, 3η εκδ. 2018), σελ. 151.

** Θυμίζω ότι ο Κορδάτος ήταν ο πρώτος, ο original «Γιάνης» με ένα ν.

*** Ι.Κ. Κορδάτου, Η Κοινωνική Σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821 (Αθήνα: Εκδ. Οίκος Γ.Ι. Βασιλείου, 1924), σελ. 95-98.

**** Η διάσημη φράση προέρχεται από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο (Manifest der Kommunistischen Parte, 1848, 1.1.1-2), άρα η φράση ανήκει και στον Friedrich Engels.

***** Ο ίδιος αναφέρεται στη σύγκρουση με το ΚΚΕ σε άρθρο που έγραψε το 1926 στο περιοδικό La Révolution prolétarienne των Pierre Monatte και Robert Louzon: «Μα το άκρον άωτον του παραλογισμού ήταν το σύνθημα της αυτονομίας της Μακεδονίας. Το Κ.Κ.Ε. δημιούργησε αυτό το ζήτημα. Η πολιτική αυτή έδωσε στο Κόμμα το τελειωτικό χτύπημα. Διαλύθηκε γιατί αποδοκιμάστηκε από τους εργάτες, γιατί ο κομμουνισμός στην Ελλάδα παρουσιάστηκε σαν σύμμαχος του βουλγάρικου σωβινισμού. Το Κ.Κ.Ε. παρασύρθηκε σε συμμαχία με τους Βουλγάρους υπερεθνικιστές, τους κομιτατζήδες, ενώ ξέχασε να μιλήσει για τα Δωδεκάνησα που ανήκουν στην Ιταλία, αν και το 90% του πληθυσμού τους είναι Έλληνες, και για την Κύπρο που ανήκει στην Αγγλία, αν και ο πληθυσμός της είναι κατά 85% Ελληνικός.» Φυσικά, μετά το άρθρο, διαγράφηκε και επίσημα ως «οπορτουνιστής» και «σωβινιστής».

[Αριστείδης Χατζής, Η Φιλελεύθερη Επανάσταση, Σημείωση 5]