«Η Φιλελεύθερη Επανάσταση: Μικρά σημειώματα για τον Ελληνικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας του 1821»

Εδώ θα αναρτώνται μικρά σημειώματα του Καθ. Αριστείδη Χατζή με θέμα την Επανάσταση του 1821.

Ο Αριστείδης Χατζής είναι Καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του ΚΕΦΙΜ. Τα βιβλία του Φιλελευθερισμός (2η εκδ. 2017), Επιχειρήματα Ελευθερίας (2017) και Θεσμοί (2018) κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος. Η μονογραφία του με θέμα τον φιλελεύθερο χαρακτήρα της Επανάστασης του 1821 θα κυκλοφορήσει στις Η.Π.Α. στις αρχές του 2021. Ευχαριστεί το ΚεΦίΜ για την υποστήριξη.

«Συμπράκτορες Φιλελεύθεροι»

Γνωρίζετε βέβαια ότι ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε´ αφόρισε την Επανάσταση και τους Επαναστάτες τον Μάρτιο του 1821. Τον συνοδικό αφορισμό συνυπέγραψε ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων και 22 Μητροπολίτες. Μεταξύ τους και ο Θεσσαλονίκης Ιωσήφ. Στον αφορισμό οι Επαναστάτες χαρακτηρίζονται αχάριστοι με «πνεύμα κακοποιόν» διότι πρόδωσαν την ευεργέτιδα Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Βέβαια, ο Γρηγόριος, με τον αφορισμό, προσπάθησε να προστατεύσει τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας και των Βαλκανίων. Αυτό είναι ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα αλλά εδώ δεν με απασχολεί. Αυτό που θέλω να δείξω σ’ αυτό το σημείωμα είναι ότι ο Γρηγόριος (πολύ συντηρητικός και εχθρός του διαφωτισμού), ανεξάρτητα των κινήτρων του, βρίσκει μια ευκαιρία να επιτεθεί στις φιλελεύθερες ιδέες. Να σημειώσω, επίσης, ότι οι ιδέες αυτές είναι άγνωστες και αδιάφορες στους Οθωμανούς. Όπως με διαβεβαίωσε πρόσφατα σε ένα συνέδριο ο καλός Τούρκος συνάδελφος Yusuf Karabicak, δεν είχε μεταφραστεί κανένα έργο του διαφωτισμού στα Τουρκικά μέχρι το 1821.

Οι βασικοί στόχοι του αφορισμού ήταν βέβαια ο Αλέξανδρος Υψηλάντης και ο Μιχαήλ Σούτσος. Χαρακτηρίζονται θρασείς, αλαζόνες, αγνώμονες, κακόβουλοι, τέρατα, δοξομανείς, ματαιόφρονες, κακοήθεις, ανόητοι, ραδιούργοι, μιαροί, ασύνετοι, ασυνείδητοι, ψευδολόγοι, αχρείοι, λυμεώνες, σατανικοί, δημεγέρτες, ασεβείς, απονενοημένοι, φυγάδες, αποστάτες, ολέθριοι, αφωρισμένοι, καταραμένοι, ασυγχώρητοι, υπόδικοι, κλπ.

Ποιος άλλος θα συνεργαζόταν με τέτοια κουμάσια; Μα οι φιλελεύθεροι βέβαια! Οι «τούτων συμπράκτορες φιλελεύθεροι» για την ακρίβεια.

Ο αφορισμός είναι ένα από τα πρώτα κείμενα της ελληνικής γραμματείας όπου μπορείτε να βρείτε αρνητική αναφορά στους φιλελεύθερους που είναι επιπλέον και συνωμοσιολογική. Βέβαια προηγήθηκε η Πατρική Διδασκαλία (1798) του Πατριάρχη Ιεροσολύμων, Άνθιμου. Διαβάζουμε εκεί για τον φιλελευθερισμό τα εξής:

«Αυτό το περί ελευθερίας νέον σύστημα, δεν είναι άλλο παρά μια σύγχυσις και ανατροπή των καλών διοικήσεων, μια οδός φέρουσα εις την απώλειαν και απλώς ειπείν, μια νεοφανεστάτη ενέδρα του πονηρού διαβόλου κατά των ορθοδόξων χριστιανών.»

Σ’ εκείνο το κείμενο, ο Αδαμάντιος Κοραής, ο πρώτος Έλληνας φιλελεύθερος διανοούμενος, απάντησε με σκληρό τρόπο:

«Aφ’ ου με μαρτυρίας ή κολοβάς, ή κακώς εξηγηθείσας της αγίας Γραφής εσπούδασε δολίως να μας διδάξη το μίσος της ελευθερίας, μετασχηματίζεται αιφνιδίως εκ θεολόγου εις φιλόσοφον, και προσπαθεί να μας πείσει και με μόνας τας λογικάς αποδείξεις, ότι η πολιτική ελευθερία είναι πράγμα ανυπόστατον. Mέχρι τούτου δεν ίδομεν πλην την κακοφροσύνην του θεολόγου· εντεύθεν θέλει ιδώμεν και την παντελή αφροσύνην του φιλοσόφου.» (Αδαμάντιος Κοραής, Αδελφική Διδασκαλία, Παρίσι, 1798). Αλλά για το κείμενο του Κοραή θα μιλήσουμε άλλη φορά.

Επιστρέφουμε στον Γρηγόριο. Η διαφορά εδώ είναι ότι ο Γρηγόριος αντιλαμβάνεται ότι η λέξη φιλελεύθερος δεν μπορεί να έχει αρνητικό νόημα στην ελληνική γλώσσα. Έτσι αποφασίζει να τους ονομάσει σκωπτικά «μισελεύθερους»:

«[Ε]πεχείρησαν εις έργον μιαρόν, θεοστυγές και ασύνετον, θέλοντες να διαταράξωσι την άνεσιν και ησυχίαν των ομογενών μας πιστών ραγιάδων της κραταιάς βασιλείας, την οποίαν απολαμβάνουσιν υπό την αμφιλαφή αυτής σκιάν με τόσα ελευθερίας προνόμια, όσα δεν απολαμβάνει άλλο έθνος υποτελές και υποκείμενον, ζώντες ανενόχλητοι με τας γυναίκας και τα τέκνα των, με τας περιουσίας και καταστάσεις, και με τήν ύπαρξιν της τιμής των, και κατ’ εξοχήν με τα προνόμια της θρησκείας, ήτις διεφυλάχθη και διατηρείται ασκανδάλιστος μέχρι της σήμερον επί ψυχική ημών σωτηρία. Αντί λοιπόν φιλελευθέρων εφάνησαν μισελεύθεροι, και αντί φιλογενών καὶ φιλοθρήσκων εφάνησαν μισογενείς, μισόθρησκοι και αντίθεοι.»

Αν τα επιχειρήματα και οι μέθοδοι του Γρηγόριου και του Άνθιμου σας θυμίζουν επιχειρήματα κατά του φιλελευθερισμού που διατυπώνονται και μεθόδους (π.χ. «επιχείρημα σκιάχτρου» / straw man argument) που χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα, έχετε δίκιο. Διότι οι φιλελεύθερες ιδέες ενοχλούν ακριβώς με τον ίδιο τρόπο τους απολογητές της τυραννίας.

[Στην εικόνα μια λιθογραφία του 1861 ή 1862 που απεικονίζει τον Γρηγόριο.]

[Αριστείδης Χατζής, Η Φιλελεύθερη Επανάσταση, Σημείωση 1]