Με αφορμή την επικείμενη Διεθνή Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος στις 27 Ιανουαρίου, το Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών – Μάρκος Δραγούμης παρουσιάζει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο του Steven Horwitz με θέμα τη σχέση της εβραϊκής παράδοσης και της φιλελεύθερης σκέψης.

Όπως και ο Λούντβιχ φον Μίζες, έτσι κι εγώ είμαι Εβραίος και φιλελεύθερος. Και όπως και ο Μίζες, είμαι περήφανα κοσμοπολίτης, και οι φιλοδοξίες μου για την ελευθερία έχουν καθολικό χαρακτήρα. Το 1927, ο Μίζες διατύπωσε αυτήν τη βαθυστόχαστη δήλωση πίστης:

“Το ύπατο ιδανικό που οραματίζεται ο φιλελευθερισμός είναι η τέλεια συνεργασία όλης της ανθρωπότητας, που θα λαμβάνει χώρα ειρηνικά και χωρίς προστριβές. Η φιλελεύθερη σκέψη πάντα έχει κατά νου το σύνολο της ανθρωπότητας και όχι μόνο κάποια μέρη της. Δεν σταματά σε περιορισμένες ομάδες. Δεν σταματά στα σύνορα του χωριού, της επαρχίας, του κράτους ή της ηπείρου. Είναι κοσμοπολιτική και οικουμενική: αφορά όλους τους ανθρώπους και όλο τον κόσμο. Ο φιλελευθερισμός είναι υπ’ αυτή την έννοια ανθρωπισμός. Και ο φιλελεύθερος, είναι πολίτης του κόσμου, κοσμοπολίτης” – Λούντβιχ φον Μίζες, Φιλελευθερισμός

Οτιδήποτε μπορεί να μας διαφοροποιεί βιολογικώς ή βάσει των περιστάσεων της γέννησής μας, είμαστε όλοι ηθικώς ίσοι. Καθένας μας αξίζει ηθικώς την ελευθερία στην οποία ευαγγελίζεται ο φιλελευθερισμός, και είμαστε όλοι ικανοί να ασκήσουμε αυτή την ελευθερία υπεύθυνα και με τρόπους που συμβάλλουν στη βελτίωση της ανθρωπότητας. Η ελευθερία δεν πρέπει να αφήνει κανέναν πίσω.

Για πάνω από 25 χρόνια παρακολουθώ με μεγάλη λύπη το ειδύλλιο κάποιων στοιχείων του φιλελεύθερου κινήματος, άλλοτε με λεπτότητα και άλλοτε πιο φανερά, με τις δυνάμεις του αντισημιτισμού (να να μην αναφερθώ στον ρατισμό, τη μισογυνία και την ξενοφοβία) που εδώ και καιρό αποτελούν ένα θλιβερό μέρος της αμερικανικής πολιτικής σκηνής. Θέλω να ξεκαθαρίσω ότι η πρόσφατη άνοδος του αντισημιτισμού στη Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη δεν προέρχεται κυρίως από αυτοαποκαλούμενους “φιλελεύθερους”. Αυτή η άνοδος προέρχεται επίσης από την παραδοσιακή αριστερά και δεξιά. Και όπως επισημάνθηκε, ο αντισιμητισμός δεν είναι η μόνη ασχήμια από την οποία οφείλουμε οι φιλελεύθεροι να αποστασιοποιηθούμε.

Η Σάρλοτσβιλ

Δυστυχώς, τα γεγονότα των τελευταίων μηνών, που κορυφώθηκαν με τα βίαια επεισόδια στη Σάρλοτσβιλ, έχουν φέρει στο προσκήνιο αυτή την ασχήμια, καθώς ο φιλελευθερισμός σχετίζεται από κάποιους με την χειρότερη ανθρώπινη μισαλλοδοξία και το μίσος. Ήδη εξέφρασα την άποψή μου ως προς το πώς φτάσαμε σ’ αυτό το σημείο, συνεπώς εδώ θέλω να μιλήσω για το πώς θα πρέπει να προχωρήσουμε μπροστά.

Δεν είναι τυχαίο ότι μεταξύ των κορυφαίων φιλελεύθερων στοχαστών του 20ου αιώνα έχουμε μεγάλο αριθμό Εβραίων, ξεκινώντας από τον Μίζες, τον Μίλτον Φρίντμαν, τον Ίσραελ Κίρζνερ, και τον Ρόμπερτ Νόζικ. Και παρά το ότι οι ίδιοι αποκήρυξαν τον ιουδαϊσμό τους, δεν πρέπει να ξεχνάμε την Άυν Ραντ και τον Μάρεϊ Ρόθμπαρντ. Οι στοχαστές αυτοί αποτελούν απλώς την κορυφή του παγόβουνου του δυσανάλογα μεγάλου αριθμού των Εβραίων που συνέβαλαν καθοριστικά στην προώθηση των ιδεών του κλασικού φιλελευθερισμού κατά τον προηγούμενο αιώνα. Δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι το σύγχρονο φιλελεύθερο κίνημα δεν θα υπήρχε χωρίς αυτούς τους Εβραίους.

Δεν θέλω να υποστηρίξω ότι οι εβραϊκές αξίες παράγουν αναγκαστικά φιλελεύθερες πολιτικές, αλλά είναι αλήθεια πως πολλά από τα στοιχεία της εβραϊκής σκέψης και πρακτικής είναι πολύ συμβατά με κάποιες από τις αξίες της ευρύτερης φιλελεύθερης παράδοσης. Η δυσανάλογα μεγάλη παρουσία και επιρροή των Εβραίων στο φιλελεύθερο κίνημα δεν θα πρέπει να προξενεί ιδιαίτερη έκπληξη.

Τι πιστεύουν οι Εβραίοι

Η απλούστερη σύνοψη της διδασκαλίας της Πεντατεύχου είναι: “Μην κάνεις στον πλησίον σου αυτό που εσύ μισείς”. Αυτή η εντολή να συμπεριφερόμαστε στους άλλους όπως θα θέλαμε να μας συμπεριφέρονται αυτοί έχει την δική της ιστορία στη φιλελεύθερη παράδοση ξεκινώντας από τον Ιμμάνουελ Καντ. Η εβραϊκή έμφαση στην αξιοπρέπεια του ατόμου και η ιδέα ότι θα πρέπει να κρινόμαστε από τις πράξεις μας και όχι από τις πεποιθήσεις ή την πίστη μας, είναι επίσης στοιχεία συμβατά προς τη φιλελεύθερη παράδοση.

Η εβραϊκή έμφαση στην οικογένεια και την ιδιωτική φιλανθρωπία (η εβραϊκή λέξη για την οποία μεταφράζεται ως “δικαιοσύνη”) αποκαλύπτει επίσης το μακρό φιλελεύθερο ενδιαφέρον για τη σημασία των θεσμών της κοινωνίας των πολιτών ως μέσο εκπαίδευσης και κοινωνικής αρωγής. Για τους Εβραίους, η διαφύλαξη της ζωής του ατόμου έχει προτεραιότητα έναντι των κανόνων και των τελετουργικών, και όσοι δεν μπορούν να νηστέψουν ή να σταθούν όρθιοι για να προσευχηθούν για λόγους υγείας πάντα εξαιρούνται από αυτούς τους κανόνες.

Ακόμη, ο Θεός των Εβραίων είναι ο Θεός όλων των ανθρώπων. Η εβραϊκή προσευχή για την ειρήνη αφορά “όλους τους κατοίκους της γης”. Η εβραϊκή διδασκαλία θυμίζει εδώ και αιώνες στους Εβραίους ότι υπήρξαμε κάποτε ξένοι στη γη της Αιγύπτου και συνεπώς θα πρέπει να προσέχουμε πώς συμπεριφερόμαστε στους ξένους ανάμεσά μας. Και η ιστορία της Εξόδου από την Αίγυπτο περιλαμβάνει την επίκριση του Θεού προς τους Εβραίους που πανηγύρισαν για τον θάνατο των Αιγυπτίων καθώς και αυτοί ήταν παιδιά του Θεού.

Η ιστορία της Εξόδου που ανακαλούμε κάθε χρόνο κατά το εβραϊκό Πάσχα είναι ένας εορτασμός της ανθρώπινης ελευθερίας από τα δεσμά του κράτους και της καθολικής υπόσχεσης αυτής της ελευθερίας για όλους τους κατοίκους της γης.

Τέλος, οι Εβραίοι πιστεύουν ότι η δυνατότητα να διορθώσουμε και να βελτιώσουμε τον κόσμο είναι στο χέρι μας. Ο ιουδαϊσμός χαίρεται με την ανθρώπινη ευτυχία και την πρόοδο και δεν απαιτεί να ζούμε ασκητικά. Δεν αποδοκιμάζει τον πλούτο αρκεί αυτός να αποκτάται με ηθικό τρόπο. Οι Εβραίοι επιχειρηματίες και επαγγελματίες της ψυχαγωγίας έχουν διαδραματίσει έναν τεράστιο ρόλο στη δημιουργία του πλούτου και της κουλτούρας που έφερε τόσο μεγάλη ευχαρίστηση στις ΗΠΑ και άλλες φιλελεύθερες δημοκρατίες. Οι φιλελεύθεροι, ως άνθρωποι που κατανοούμε τις αγορές και τη δημιουργία του πλούτου, θα πρέπει να χαιρόμαστε για αυτά τα πράγματα.

Ελευθερία και ιουδαϊσμός

Ξανά, ο ιουδαϊσμός δεν είναι φιλελευθερισμός, αλλά είναι συνεπής με την μακρά φιλελεύθερη παράδοση. Δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι οι Εβραίοι, ιδίως όσοι έχουν μάθει κάποια οικονομικά, μπορεί να βρουν τις φιλελεύθερες ιδέες ιδιαίτερα ελκυστικές.

Παρ’ όλα αυτά βρισκόμαστε σ’ αυτό το σημείο. Κανονικοί ναζιστές και οι ήσσονες εταίροι τους από την alt-right, κάποιοι από τους οποίους είτε στο παρελθόν είτε ακόμη αυτοπροσδιορίζονται ως “φιλελεύθεροι” (και μάλιστα σε τηλεοπτικά προγράμματα που βλέπει όλη η χώρα) οργανώνουν πορεία στους δρόμους μιας μεγάλης πανεπιστημιακής πόλης της Αμερικής. Οι συναγωγές αισθάνονται ότι πρέπει να ζητήσουν περισσότερη αστυνομική προστασία και στη συνέχεια δεν την λαμβάνουν. Μια φίλη της γυναίκας μου, σε μια άλλη μεγάλη πανεπιστημιακή πόλη, βρίσκει ξυπνώντας τη λέξη “Εβραίος” γραμμένη έξω από το σπίτι της. Αφήνω τα παιδιά μου στο κυριακάτικο σχολείο και αισθάνομαι την αδρεναλίνη μου να ανεβαίνει όταν βλέπω ένα περιπολικό να σταματά πίσω από τη συναγωγή.

Μέρος αυτού του προβλήματος είναι πως υπερβολικά πολλοί φιλελεύθεροι νομίζουν ότι το να ισχυριστούν ότι πιστεύουν στην Αρχή της Μη Επιθετικότητας (Non-Aggression Principle – ΝΑΡ) επαρκεί για να αποκτήσουν φιλελεύθερα εχέγγυα. Αν αυτό το καλοκαίρι μπορεί να μας διδάξει κάτι, αυτό είναι πως η ΝΑΡ, ενώ αποτελεί έναν καλό πρόχειρο κανόνα και επιτομή μιας πτυχής της ηθικής διδασκαλίας, δεν επαρκεί. Οι φιλελεύθεροι απολογούμαστε υπερβολικά συχνά και εδώ και υπερβολικά πολύ καιρό για όσους υποστηρίζουν ότι ο αντισημιτισμός ή ο ρατσισμός τους είναι συμβατός με τον φιλελευθερισμό τους γιατί απλώς είναι μια “ιδιωτική άποψη” και δεν θέλουν να την επιβάλλουν μέσω της πολιτικής ισχύος. Αυτού του είδους η απολογία πρέπει να σταματήσει.

Οι αντισημίτες και οι ρατσιστές σπάνια διακρίνουν τις προσωπικές τους απόψεις από τις αντίστοιχες πολιτικές τόσο καθαρά, καθώς το υποκείμενο μίσος και η δυσπιστία γίνονται εντέλει πολιτικά καθώς είναι αναποτελεσματικά όταν έχουν μόνο ιδιωτικό χαρακτήρα. Αρκεί κανείς να δει την ιστορία κάποιων από αυτούς τους πρώην “φιλελεύθερους” στο επίκεντρο των γεγονότων της Σάρλοτσβιλ για να το διαπιστώσει.

Επιπλέον, η επιβολή αυτών των απόψεων μέσω της πολιτικής ισχύος δεν είναι ο μόνος τρόπος άσκησης επιθετικότητας ή απειλής άσκησής της. Ρωτήστε τα μέλη της συναγωγής Μπεθ Ισραέλ στη Σάρλοτσβιλ αν το να βλέπουν νεοναζιστές και οπαδούς της alt-right να παρελαύνουν και να παρατηρούν τη συναγωγή τους τους φάνηκε ως επιθετικότητα ή ως απειλή άσκησής της. Ρωτήστε την Heather Heyer αν ο πολιτικός εξαναγκασμός είναι το μόνο είδος εξαναγκασμού που έχει σημασία.

Γιατί έχουν σημασία όλα αυτά; Αναλογιστείτε πρώτα απ’ όλα τα λόγια του Lord Rabbi Sacks, ακόμη ενός σημαντικού Εβραίου κλασικού φιλελεύθερου: “Αυτό έχει σημασία γιατί ο αντισημιτισμός δεν έχει στην πραγματικότητα να κάνει με τους Εβραίους. Έχει να κάνει με το πώς οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν τον Άλλο, αυτόν που δεν είναι σαν κι εμάς”. Αυτός είναι ο λόγος που ο αντισημιτισμός, ο εθνικισμός και η ξενοφοβία συνυπάρχουν τόσο συχνά. Μοιράζονται μεταξύ τους τον φόβο του ξένου, και λόγο αυτού του φόβου, ρίχνουν το φταίξιμο και διατυπώνουν δικαιολογίες ώστε να υποσκάψουν τις αρετές του ξένου και να περηφανευτούν ψευδώς για τις δικές τους.

Αυτός είναι ο λόγος που σε πολλές εποχές και μέρη, ο αντισημιτισμός πήρε τη μορφή μιας ιδεολογίας που εφευρέθηκε για να εξυπηρετήσει τον συγκεκριμένο σκοπό της δημιουργίας ενός δαιμονικού περιτυλίγματος για τις πολιτικές φιλοδοξίες μιας κάποιας άλλης ομάδας. Ο σκοπός είναι να κατασκευαστεί ένα αντικείμενο μίσους και ένας λόγος για τον οποίο κάποια ομάδα αποτυγχάνει στις φιλοδοξίες της για εξουσία. Οι Εβραίοι, λένε, συνιστούν μια κακόβουλη συλλογικότητα πίστης, όντας οι ιθύνοντες μιας συνομωσίας που έχει ως στόχο να μας κρατήσει χαμηλά μέσω της ισχύος τους την κοινωνία (στις τράπεζες, τα μέσα ενημέρωσης, το κράτος, τον εταιρικό καπιταλισμό και ούτω καθεξής). Αυτή η ισχύς μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με ισχύ. Πρέπει να γνωρίζεις τον εχθρό σου, λένε, και να μάχεσαι εναντίον του Εβραίου ανά πάσα στιγμή. Αυτή η θεώρηση – που εμφανίστηκε υπό ειδικές ιστορικές συνθήκες σε πολλές χώρες ανά τους αιώνες – γίνεται ένα κεντρικό αξίωμα ενός αντίπαλου φατριαστικού ολοκληρωτισμού.

Ένα βαρόμετρο

Ως αποτέλεσμα τόσο του εβραϊκού κοσμοπολιτισμού όσο και της ηθικής αποδοχής της επιδίωξης του κέρδους, οι Εβραίοι για αιώνες αντιμετωπίζονται ως ο Άλλος στο πλαίσιο του εθνικού κράτους. Ο βαθμός του αντισημιτισμού μιας κοινωνίας είναι έτσι ένα βαρόμετρο της ηθικής δέσμευσής της στην κοινή μας ανθρώπινη υπόσταση. Αυτή η ίδια ηθική δέσμευση βρίσκεται στην καρδιά της φιλελεύθερης παράδοσης, συμπεριλαμβανομένου του ελευθεριακού (libertarian) κλάδου αυτής της παράδοσης.

Ο αντισημιτισμός αντίκειται στο πνεύμα, αν όχι και στο γράμμα, αιώνων διδασκαλίας της φιλελεύθερης παράδοσης και των πυρηνικών αξιών του ελευθεριακού της κλάδου. Είναι ώρα να σταματήσουμε να τον ανεχόμαστε μέσα στο κίνημά μας. Η προσπάθεια των Nicholas Sarwark και Wes Benedict ώστε να σταματήσουν οι ρατσιστές, οι εθνικιστές και οι αντισημίτες να θεωρούνται ευπρόσδεκτοι στο Libertarian Party είναι μια εξαιρετική αρχή. Η ανοιχτή επιστολή από την οργάνωση “Liberty Against Fascism” είναι ένα ακόμη πολύ καλό παράδειγμα. Ακόμη περισσότεροι φιλελεύθεροι που βρίσκουν φρικιαστικά τα γεγονότα των τελευταίων εβδομάδων θα πρέπει να αναλογιστούν το πώς ασκούν οι ίδιοι την ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι και της αποστασιοποίησης.

Επιχειρήματα πλαισίωσης

Αυτό που χρειάζεται όλοι μας να κάνουμε, είναι να διατυπώνουμε προσεκτικά τα επιχειρήματά μας. Είναι εφικτό να ασκήσουμε κριτική στην Ομοσπονδιακή Τράπεζα χωρίς να υπονοήσουμε ότι πρόκειται για μια σκοτεινή συνομωσία άπληστων τραπεζιτών. Η γλώσσα αυτή δεν θα μας βοηθήσει να μειώσουμε τον αντισημιτισμό μεταξύ μας. Και ενώ εκτιμώ τις καλές προθέσεις των αριστερών φιλελεύθερων φίλων μου, υπάρχουν τρόποι να εγείρουν τις πολλές θετικές κριτικές επί των πολιτικών του Ισραήλ που δεν ανταποκρίνονται στις φιλελεύθερες υποσχέσεις του, χωρίς μια γλώσσα στην οποία οι αντισημίτες μπορεί να βρουν, και όντως βρίσκουν, άνετη.

Τα πρόσφατα γεγονότα ενίσχυσαν τη δέσμευσή μου να καταδεικνύω τον αντισημιτισμό όταν τον βλέπω. Κι αυτό παρά το γεγονός ότι οι Εβραίοι όπως εγώ που καταδεικνύουν αυτό τον αντισημιτισμό συχνά υφίστανται ένα από τα παλαιότερα αντισημιτικά στερεότυπα – να μας λέγεται ότι είμαστε υπερβολικά ευαίσθητοι (ή “συναισθηματικά υποχόνδριοι” κατά την εκδοχή του 21ου αιώνα) και έτσι πέφτουμε θύματα ξανά της μακράς αντισημιτικής αφήγησης του Εβραίου που πάντα παραπονιέται για τον αντισημιτισμό.

Βεβαίως, η σιωπή των Εβραίων ενώπιον του αντισημιτισμού θεωρείται από τους ίδιους αυτούς ανθρώπους ως μια σιωπηλή παραδοχή της αλήθειας του. (Με ακούτε Jared Kushner και Ivanka Trump;) Μοιάζει σχεδόν σαν οι εχθροί των Εβραίων να έχουν στήσει ένα παιχνίδι που δεν υπάρχει κανένας τρόπος να κερδηθεί.

Σε όσους νομίζουν ότι όλα αυτά είναι μια υπερβολική αντίδραση, ή ότι είμαι κατά κάποιον τρόπο αντιφιλελεύθερος που θέλω να απαλλάξω τον φιλελευθερισμό από αυτή την ασχήμια, λέω μόνο το εξής: Δεν θα τρομοκρατηθώ και δεν θα σιωπήσω. Μπορώ να βελτιωθώ ως προς τον τρόπο με τον οποίο συζητώ εποικοδομητικά με άλλους γι’ αυτά τα ζητήματα, αλλά ούτε μια στιγμή δεν σκέφτομαι και δεν σχεδιάζω να σταματήσω.

Ο αντισημιτισμός αντίκειται στις θεμελιώδεις πεποιθήσεις και αξίες μας, και δεν υπάρχει χώρος γι’ αυτόν σε οποιοδήποτε κίνημα που φιλοδοξεί να οικοδομήσει μια ελεύθερη κοινωνία. Το να το λέω αυτό με το όνομά του και το να εργάζομαι για να απαλλαγούμε απ’ αυτό είναι ηθική μου υποχρέωση τόσο ως Εβραίος, όσο και ως φιλελεύθερος. Με νοιάζει υπερβολικά πολύ η ανθρώπινη ελευθερία για να παραδώσω έναν λαμπρό σκοπό στους εκπροσώπους της παλαιότερης μορφής της μισαλλοδοξίας. Αν μη τι άλλο, η ιστορία θα πρέπει να μας διδάσκει ότι ο προσωπικός αντισημιτισμός μπορεί εύκολα να οδηγήσει τόσο στον ιδιωτικό εξαναγκασμό, όσο και σε κάποιες από τις χειρότερες φρικαλεότητες πολιτικής βίας που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα.

Όσοι εμπλέκονται σ’ αυτή τη βία εναντίον των Εβραίων πάντα υπήρξαν ταυτόχρονα εχθροί του φιλελευθερισμού. Αν αγνοήσουμε τον αντισημιτισμό ανάμεσά μας, κινδυνεύουμε να απωλέσουμε τον ίδιο τον φιλελευθερισμό που αγαπάμε.

Ο Steven Horwitz είναι καθηγητής Οικονομικών στην έδρα Charls A. Dana στο St. Lawrence University και συγγραφέας του βιβλίου Hayek’s Modern Family: Classical Liberalism and the Evolution of Social Institutions. Είναι μέλος του δικτύου στελεχών του FEE.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 24 Αυγούστου 2017 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education (FEE) και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ “Μάρκος Δραγούμης”.