Με αφορμή τη φετινή επέτειο της πτώσης της Βαστίλης, το ΚΕΦίΜ φιλοξενεί το άρθρο του ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλους του επιστημονικού μας συμβουλίου Δημήτρη Δημητράκου, με τίτλο “Μια μεγάλη δημοκρατική επέτειος”:
14 Ιουλίου. Είναι μια επέτειος με μεγάλη συμβολική σημασία για τη δημοκρατία στον κόσμο. Στις 14 Ιουλίου 1789 έπεσε η Βαστίλη, η μισητή φυλακή – σύμβολο της τυραννίας του βασιλικού καθεστώτος. Είναι η αρχή της Γαλλικής Επανάστασης, ενός γεγονότος που ενέπνευσε πολλές άλλες επαναστάσεις στην Ευρώπη και τον κόσμο, στη διάρκεια του 19ου και του 20ου αιώνα.
Δυστυχώς, όμως, η Γαλλική Επανάσταση γρήγορα εξελίχθηκε σε τυραννικό καθεστώς στο όνομα της δημοκρατίας. Έγινε, δηλαδή, το υπόδειγμα αυτού που ο J.L.Talmon ονόμασε «ολοκληρωτική δημοκρατία». Έθεσε, επίσης, τις βάσεις ενός μεσσιανικού ουτοπισμού κηρύσσοντας μια Νέα Εποχή για την ανθρωπότητα, με νέες ιδέες, νέα επαναστατικά σύμβολα, ακόμα και την επιβολή ενός «Επαναστατικού Ημερολογίου», εφόσον θεωρήθηκε η Ιστορία της ανθρωπότητας πριν τη Γαλλική Επανάσταση ως «προϊστορία» της.
Το καθεστώς που προέκυψε από τη Γαλλική Επανάσταση είχε αξιώσεις παγκοσμιότητας. Χρησιμοποίησε μια ακραία ανατρεπτική ρητορική, καθώς και μαζική βία. Πολέμησε τους βασιλείς της Ευρώπης, δίκασε και καρατόμησε το δικό της βασιλιά και τη βασίλισσα, επιδόθηκε επί σειρά ετών στην εξόντωση «εχθρών του λαού» (έννοια που εισήγαγε ο Ροβεσπιέρος στην επαναστατική γλώσσα, και που υιοθέτησαν αργότερα ο Λένιν και ο Στάλιν). Και διέδωσε το σύνθημα LIBERTÉ, ÉGALITÉ, FRATERNITÉ – Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα, που ενέπνευσε πολλούς και εντυπωσίασε ακόμα περισσότερους. Κάποια μορφή ελευθερίας μπορεί να επιβληθεί με επαναστατικά μέσα, όπως και κάποια έννοια ισότητας. Πιο δυσχερής είναι, ίσως, η επιβολή της αδελφότητας με επαναστατική βία, αλλά αυτό δεν έχει τόση σημασία από τη στιγμή που δένει όμορφα η Fraternité στο σύνολο του ρητορικού μπουκέτου.
Ιστορικά, η Γαλλική Επανάσταση έπεται της Αμερικανικής, η οποία και την επηρέασε βαθύτατα. Μια σύγκριση ανάμεσα στις δύο νομίζω ότι αξίζει να γίνει. Η Αμερικανική Επανάσταση δεν έχει την αύρα της Γαλλικής και κατέχει σαφώς υποδεέστερη θέση στο φαντασιακό μουσείο των συγχρόνων επαναστατών. Άρχισε από το ταπεινό και διόλου ρητορικό σύνθημα NO TAXATION WITHOUT REPRESENTATION (όχι φόροι χωρίς αντιπροσώπευση). Τόσο απλά. Και τελείωσε – τουλάχιστον, στην πρώτη φάση – με την Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας ·η οποία γίνεται στο όνομα δικαιωμάτων που έχει Κάθε άνθρωπος, όχι λόγω προνομιακής καταγωγής από καταπληκτικούς προγόνους, ούτε επειδή παραχωρούνται ευγενώς από κάποια ανώτερη θεϊκή ή επαναστατική αρχή· αλλά επειδή είναι προδήλως και εξ αρχής δικά του. Αυτά τα δικαιώματα είναι η ζωή, η ελευθερία και η δυνατότητα αναζήτησης της ευτυχίας.
Με αυτές τις στοιχειώδεις ιδέες, οι Αμερικανοί επαναστάτες έφτιαξαν μια καινούργια δημοκρατία· μια νέα μορφή πολιτειακής οργάνωσης ·μια ομοσπονδιακή ένωση 13 αρχικά πολιτειών – η οποία αποτέλεσε υπόδειγμα συνταγματικής δημοκρατίας – η οποία με τον καιρό κραταιώθηκε – η οποία πέρασε από εμφύλιο πόλεμο 87 χρόνια αργότερα, από τον οποίο βγήκε πιο ενωμένη και δυναμωμένη, παρά τις προβλέψεις διάλυσής της από Ευρωπαίους που τους έβλεπαν με μισό μάτι.
Η δημοκρατική φόρμουλα της Αμερικανικής Επανάστασης συνίσταται σε θεσμικές προβλέψεις για την τιθάσευση τού θηρίου της εξουσίας, κυρίως με την αυστηρή διάκριση ανάμεσα στην εκτελεστική, τη νομοθετική και τη δικαστική εξουσία. Αναγνωρίζει τη λαϊκή κυριαρχία (“We, the People”), όμως την περιορίζει θεσμικά. Αντίθετα, όλη η Ευρωπαϊκή παράδοση που εμπνεύστηκε από τη Γαλλική Επανάσταση, τονίζει το στοιχείο της απόλυτης – ή τουλάχιστον, της μεγαλύτερης δυνατής – κυριαρχίας του λαού.
Μπορεί να υποστηριχθεί ότι πολλές περιπτώσεις στις οποίες το δημοκρατικό καθεστώς τραυματίστηκε και που οι πληγές του κακοφόρμισαν, που σημειώθηκε εκτροπή ή ανατροπή του σε Ευρωπαϊκές χώρες, συνδέονται μ’ αυτή την έμφαση στη λαϊκή κυριαρχία και στην έλλειψη επαρκούς θεσμικής θωράκισης του δημοκρατικού καθεστώτος από την επιβουλή των εχθρών της ανοιχτής κοινωνίας.
Σήμερα η δημοκρατία κινδυνεύει, όχι τόσο από πραξικοπηματίες, από δυνάμεις που μπορούν να πλήξουν άμεσα τη δημοκρατική πολιτεία και να εγκαθιδρύσουν ένα απολυταρχικό καθεστώς. Αυτό που απειλεί τη δημοκρατία σήμερα είναι μάλλον οι καταστροφικές συνέπειες στις οποίες μπορεί να οδηγήσει η άσκηση της εξουσίας όταν αυτή γίνεται χωρίς φραγμούς, με την αιτιολογία ότι εκφράζει τη βούληση του λαού.
Ο σύγχρονος λαϊκισμός συνδέεται άμεσα με αυτή την ιδέα της απόλυτης λαϊκής κυριαρχίας, η οποία δεν υποχωρεί μπρος σε θεσμικά εμπόδια. Ένα στοιχείο της κληρονομιάς της Γαλλικής Επανάστασης στον τομέα των ιδεών είναι αυτή η αντίληψη της χωρίς φραγμούς λαϊκής κυριαρχίας. Ευτυχώς όμως που υπάρχουν στις σύγχρονες δημοκρατίες θεσμοί, όπως και πολιτικές δυνάμεις που θέτουν φρένο στην εξουσία όταν αυτή εμφανίζει απολυταρχικές τάσεις. Οι σύγχρονες δημοκρατίες εμπνέονται τόσο από τις αρχές της Γαλλικής, όσο και της Αμερικανικής Επανάστασης, εφόσον εκφράζουν την ανάγκη ελεγχόμενης εξουσίας μέσα από τη λαϊκή ετυμηγορία, ενώ συγχρόνως αρνούνται απολύτως το δικαίωμα στην εξουσιαστική ακράτεια στους εκάστοτε κυβερνώντες, δικαίωμα το οποίο επικαλούνται με διάφορους τρόπους ακόμα κι αν παρουσιάζονται ως εκφραστές της λαϊκής κυριαρχίας.
Σχετικά άρθρα