Του Δημήτρη Δημητράκου *

Συμπληρώνονται σήμερα, 17 Σεπτεμβρίου, είκοσι πέντε χρόνια από τον θάνατο του Καρλ Πόπερ (1902-1994), ενός από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του περασμένου αιώνα, γνωστού στο ευρύτερο κοινό για τη θεωρία του για την ανοιχτή κοινωνία.

Ο Πόπερ στο μνημειώδες έργο του «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» υπερασπίζεται μια πολιτιστική παράδοση και συγχρόνως μια πολιτική και κοινωνική οργάνωση που αντιστοιχεί σε σύγχρονες δημοκρατίες, καθώς και στην αρχαιότερη μορφή της που απαντάται στην αρχαία Αθήνα.

Μια τέτοια κοινωνία είναι ανοιχτή και ακηδεμόνευτη. Το μέλλον της είναι ανοιχτό, όπως και οι επιλογές της. Δεν είναι μια ιδανική κατάσταση πραγμάτων‧ αντίθετα, αντιμετωπίζει προβλήματα και ατέλειες. Ούτε βρίσκει πάντα ιδανικές λύσεις. Αναζητεί τρόπους διόρθωσης λαθών και ελαχιστοποίησης των θυσιών του κοινωνικού συνόλου. Και αυτό επιτυγχάνεται από τη στιγμή που εξασφαλίζεται η δυνατότητα της κριτικής στις αποφάσεις των κυβερνώντων, η υποχρέωση λογοδοσίας των τελευταίων στους κυβερνωμένους και η δυνατότητα αντικατάστασής τους κατά περιοδικά διαστήματα. Σε μια τέτοια κοινωνία κατοχυρώνονται τα δικαιώματα των πολιτών -όπως η ελευθερία, η ατομική ιδιοκτησία και η ζωή-, καθώς και άλλες θεσμικές αρχές, όπως η νομοκρατία και η συμμετοχή των αρχομένων στην εκλογή των αρχόντων.

Όμως, η ανοιχτή κοινωνία δεν είναι απλώς και μόνο μια κοινωνία όπου επικρατεί κοινοβουλευτικό καθεστώς και αναγνωρίζονται οι ατομικές ελευθερίες. Εκφράζει συγχρόνως τον ανοιχτό χαρακτήρα του πολιτισμού μας και του ευρύτερου κόσμου που μας περιστοιχίζει. Η επανάσταση στις επικοινωνίες και η συναίσθηση ότι ζούμε μέσα σε έναν ανοιχτό παγκόσμιο χώρο οδηγούν στη βαθμιαία υπέρβαση των τοπικών ιδιαιτεροτήτων και των προκαταλήψεων που κυριαρχούσαν στον κόσμο των κλειστών κοινωνιών.

Η ανοιχτή κοινωνία συνδέεται με τον πολιτισμό της νεωτερικότητας και του Διαφωτισμού, τις αξίες της ελευθερίας, του ορθολογισμού, της ανεκτικότητας και της ειρηνικής διευθέτησης των διαφορών μεταξύ αντικρουόμενων συμφερόντων. Προϋποθέτει, επομένως, ορισμένες αρχές που να ενστερνίζονται τα μέλη της. Χωρίς αυτές τις αρχές, δεν μπορεί να υφίσταται. Γι’ αυτό είναι αναγκαίο να τις καλλιεργεί και να τις υπερασπίζεται. Αυτές οι αρχές επικράτησαν εξελικτικά, με τη βαθμιαία χειραφέτηση του ατόμου από τις δεσμεύσεις και τους καταναγκασμούς που επέβαλλε η κλειστή, παραδοσιακή κοινωνία. Το λεγόμενο «δυτικό» πολιτισμικό μοντέλο, είναι αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης και κύριο απόκτημά του είναι η ανοιχτή κοινωνία.

Το αναγκαίο αυτό πολιτιστικό υπόβαθρο της σύγχρονης δημοκρατίας ονομάστηκε «ευρωπαϊκός τρόπος ζωής» ή «δυτική πολιτιστική παράδοση», χωρίς αναγκαστικά να συμπίπτει με τον ευρωπαϊκό γεωγραφικό χώρο, τη στιγμή κατά την οποία σ’ αυτό χωρούν κοινωνίες πολύ διαφορετικές μεταξύ τους, όπως η Ιαπωνία και οι ΗΠΑ, η Γαλλία και η Ινδία. Αποτελούν μορφές ανοιχτής κοινωνίας, επειδή σ’ αυτές επικρατούν οι αρχές της ανοιχτής κοινωνίας.

Η πορεία από την κλειστή στην ανοιχτή κοινωνία, από το καθεστώς της έγκλεισης στην παράδοση και το δόγμα σ’ εκείνο της ελευθερίας και της αναζήτησης, είναι εξελικτική. Η κλειστή κοινωνία και οι νοοτροπίες με τις οποίες συνδέεται δεν μας εγκαταλείπουν εντελώς: επιβιώνει μια νοσταλγία για τη θαλπωρή της κοινότητας, της παράδοσης, της δογματικής βεβαιότητας. Και αυτή η νοσταλγία εμπνέει τους εχθρούς της ανοιχτής κοινωνίας, τα ολοκληρωτικά κινήματα και καθεστώτα, τον αυταρχικό λαϊκισμό, τον σύγχρονο θεοκρατικό και τρομοκρατικό φανατισμό.

Πολύς λόγος έγινε πρόσφατα για τη δήλωση της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, όσον αφορά την προστασία του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής. Η δήλωσή της για την ανάγκη προστασίας του, καθώς και η ανάθεση του σχετικού χαρτοφυλακίου θεωρήθηκαν από πολλούς ότι ταυτίζεται με ξενοφοβία και με μια ακροδεξιά ρητορική κατά των μεταναστών. Ασφαλώς υπάρχουν πίσω από τις αντιρρήσεις που εκφράστηκαν και εσωτερικά πολιτικά παιχνίδια ισορροπιών στην Ε.Ε., τα οποία αγνοώ. Όμως, η ίδια η μέριμνα για τη διαφύλαξη του πολιτιστικού πλαισίου της δημοκρατίας είναι απόλυτα θεμιτή. Είναι η ίδια η πολυπολιτισμικότητα που απειλείται από τους εχθρούς της ανοιχτής κοινωνίας. Η ανοχή για τον ξένο πλήττεται καίρια, αν δεν καλλιεργηθεί το ήθος και δεν προαχθούν οι αρχές της ανοιχτής κοινωνίας, όπως και αν δεν ληφθούν μέτρα προφύλαξης από τους δηλωμένους εχθρούς της. Αναρωτιέμαι αν, όσοι στο όνομα της ανοχής και της πολυπολιτισμικότητας εξεγείρονται κατά της δήλωσης της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, θα είχαν να πουν κάτι εναντίον της αν είχε χρησιμοποιήσει τον όρο «ανοιχτή κοινωνία» αντί του «ευρωπαϊκού τρόπου ζωής». Διότι στην ουσία, την ανοιχτή κοινωνία θέλουμε να διαφυλάξουμε‧ τη δυνατότητα του ατόμου να επιλέγει το δόγμα και τον τρόπο ζωής που του ταιριάζει, χωρίς να βλάπτει ή να απειλεί άλλους στο όνομα αυτού του δόγματος ή του τρόπου ζωής.

Ο Δημήτρης Δημητράκος είναι Ομότιμος Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας & Θεωρίας της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του ΚΕΦίΜ.

*Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Φιλελεύθερος στις 17.09.2019