«Η Φιλελεύθερη Επανάσταση: Μικρά σημειώματα για τον Ελληνικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας του 1821»
Εδώ θα αναρτώνται μικρά σημειώματα του Καθ. Αριστείδη Χατζή με θέμα την Επανάσταση του 1821.
Ο Αριστείδης Χατζής είναι Καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του ΚΕΦΙΜ. Τα βιβλία του Φιλελευθερισμός (2η εκδ. 2017), Επιχειρήματα Ελευθερίας (2017) και Θεσμοί (2018) κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος. Η μονογραφία του με θέμα τον φιλελεύθερο χαρακτήρα της Επανάστασης του 1821 θα κυκλοφορήσει στις Η.Π.Α. στις αρχές του 2021. Ευχαριστεί το ΚεΦίΜ για την υποστήριξη.
Πότε μια κοινωνία είναι ώριμη για τους θεσμούς της ελευθερίας; Ποιους θεσμούς θα πρέπει να υιοθετήσει πρώτα; Πώς θα πρέπει να εισαχθούν οι ώριμοι θεσμοί από έναν υπεύθυνο προοδευτικό πολιτικό ηγέτη; Με ποιον τρόπο θα πρέπει να αντιμετωπίσει αυτός τα εμπόδια και τις προκαταλήψεις, ιδιαίτερα μετά από τέσσερεις αιώνες τυραννίας;
Αυτό είναι το θέμα της αλληλογραφίας των δύο κορυφαίων φιλελεύθερων της Ελληνικής Επανάστασης, την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1823. Από τη μια ο 75χρονος διανοούμενος Αδαμάντιος Κοραής, που ζει μόνιμα στο Παρίσι, και από την άλλη ο πρώτος Έλληνας πρωθυπουργός (πρόεδρος του Εκτελεστικού), ο 32χρονος Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος.
Σας παρακαλώ να διαβάσετε με προσοχή αυτόν τον συγκλονιστικό και ταυτόχρονα οδυνηρά επίκαιρο και σήμερα διάλογο, με τα δικά τους λόγια.
Στις 24 Μαρτίου του 1823, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος στέλνει, από το Μεσολόγγι, επιστολή στον Αδαμάντιο Κοραή, στο Παρίσι. Αφού τον ευχαριστήσει για τα δύο βιβλία που του έστειλε (τις σχολιασμένες κριτικές εκδόσεις των Ηθικών Νικομαχείων του Αριστοτέλη και των Στρατηγικών του Ονήσανδρου από τον ίδιο τον Κοραή), του γράφει ότι συμφωνεί με τις κριτικές παρατηρήσεις που ο Κοραής έκανε στο πρώτο Σύνταγμα της Επιδαύρου και ότι θα τις λάβει υπόψη όταν θα κάνει τις αναγκαίες διορθωτικές παρεμβάσεις. Του εξομολογείται τότε ότι στην προσπάθειά του να κάνει την Ελλάδα μια φιλελεύθερη δημοκρατία αισθάνεται μόνος. Έχει να παλέψει με προκαταλήψεις, καιροσκοπισμό και άλλα εμπόδια που θέτουν όσοι δεν μοιράζονται το όραμά του. Αναρωτιέται, μάλιστα, αν οι Έλληνες είναι ώριμοι για κάτι τόσο ριζοσπαστικό, μετά από 4 αιώνες τυραννίας.
«Τόσον περισσότερον χρεωστώ να ομολογήσω τούτο, όσον αισθάνομαι, ότι το βάρος εις εμέ πίπτει όλον. Διότι εις την σύνθεσιν τούτου του πολιτεύματος, όσοι εμπορούν να με βοηθήσουν, δεν μ’ εβοήθησαν και μόνος να νικήσω πολλάς προλήψεις και πολλάς εναντιότητας ήτο δύσκολον. Αφήνω ότι και ο χρόνος και ο τόπος και η στέρησις των αναγκαιοτέρων μέσων, όλα συνετέλεσαν εις την ατέλειαν του έργου. Εφρόντισα λοιπόν όσον εμπόρεσα να ρίψω μόνον τα πρώτα θεμέλια πολιτεύματος ελευθέρου, τα οποία αν δεν ανατραπώσιν αφ’ όσους σχεδιάζουν την ανατροπήν των, ημπορούν να χρησιμεύσουν δι’ άλλους, εμπειρότερους απ’ εμέ, δια να εποικοδομήσωσιν οικοδομήν λαμπράν και αξίαν της Ελλάδος. […] Η ένωσις της ηθικής με την πολιτικήν είναι το μόνον σωτήριον, το μόνον αναγκαίον. Είναι όμως και δύσκολον να συμβιβασθή εκ του προχείρου εις έθνος, το οποίον τέσσαρας σχεδόν αιώνας υπέφερε τον βάρβαρον και απάνθρωπον ζυγόν των Τούρκων, έθνος, εις το οποίον ήσαν απηγορευμένα όλα τα μέσα του φωτισμού, έθνος, του οποίου τας βαθυτάτας πληγάς μόνος ο καιρός και η εμπειρία πολλών και σοφών ιατρών δύναται να θεραπεύση.»
Ο Κοραής θα του απαντήσει στις 4 Ιουλίου 1823. Η ημερομηνία δεν είναι τυχαία. 47 χρόνια μετά την Αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, όχι μόνο προσπαθεί να τον ενθαρρύνει να μην λοξοδρομήσει και να μην αποθαρρυνθεί αλλά τον προτρέπει να κάνει κάτι ακόμα πιο ριζοσπαστικό: να υιοθετήσει τους αμερικανικούς συνταγματικούς θεσμούς, τους πιο φιλελεύθερους και δημοκρατικούς της εποχής. Του γράφει ότι είναι λάθος να θεωρούμε ότι οι Έλληνες δεν είναι έτοιμοι να δεχθούν αυτούς τους θεσμούς. Κάνει, μάλιστα, μια πολύ ενδιαφέρουσα διάκριση. Για το ιδιωτικό δίκαιο, πράγματι, θα πρέπει οι κανόνες δικαίου να είναι συμβατοί με τα ήθη και τα έθιμα του τόπου. Δεν ισχύει το ίδιο, όμως, για το Συνταγματικό δίκαιο. Εκεί ισχύουν οι «φυσικοί νόμοι», όλα τα έθνη έχουν την ίδια ανθρώπινη φύση (δεν χρειάζεται εδώ να σας επισημάνω πόσο ριζοσπαστικό ακούγεται αυτό το 1823). Άρα οι Έλληνες αξίζουν, όσο και οι Αμερικανοί, την προστασία των φυσικών δικαιωμάτων τους. Καταλήγει δίνοντάς του κάποιες συμβουλές για τον ρόλο του πολιτικού ανδρός (statesman). Τον καλεί να μην λιγοψυχήσει, να μην κάνει συμβιβασμούς αποδεχόμενος σαθρούς θεσμούς (extractive θα έλεγαν σήμερα οι Acemoglu και Robinson), να κτίσει ένα Πύργο Ελευθερίας (inclusive institutions, πάλι σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση Acemoglu-Robinson ) που να στέκεται όρθιος καθώς το νέο έθνος γεννιέται. Είναι προφητικός (ακόμα και τη θεωρία του σπασμένου παράθυρου διατυπώνει!) και τονίζει ότι αυτό που προέχει είναι να εξασφαλιστούν δύο πράγματα, η διάκριση των εξουσιών και η τακτική προσφυγή στον λαό. Ξεκινά όμως με μια αναφορά, πού αλλού, στους θεσμικούς εφευρέτες της ελευθερίας:
«Τίποτε μη πράσσης, χωρίς να έχης πάντοτε εις τον λογισμόν, ότι, παρόντες αοράτως οι αρχηγέται της ελευθερίας και του πολιτισμού πρόγονοί μας, βλέπουν και τας πράξεις και τους σκοπούς των πράξεών σου· αν θέλης και ζώντων οφθαλμούς, νόμιζε ότι σε βλέπει και το υγιές μέρος της Ευρώπης, και όλον το μακάριον έθνος των Αγγλο-μερικανών.
Τούτων μάλιστα των Αγγλο-μερικανών την πολιτείαν κατάπεισε τους ομογενείς να δεχθώσι. Μη τους απατήσωσιν όσοι λέγουν ή νομίζουν απλώς, ότι πρέπει να ήναι πρόσφορος εις το κλίμα και εις τα ήθη του έθνους· τούτο χρειάζεται διαίρεσιν. Εάν νοώσι τους λεγομένους αστικούς νόμους (Loix civiles) έχουν δίκαιον· πλανώνται εξ εναντίας αν τους συγχέωσι με τους αρχικούς και θεμελιώδεις, τους περιεχομένους εις τον συντακτικόν χάρτην. Ούτοι δια να ήναι δίκαιοι, και αληθώς ελευθερίας νόμοι, πρέπει να συμφωνώσι με τους φυσικούς νόμους, ή μάλλον να μην ήναι πλην ανάπτυξις των φυσικών, δυνατή να προσαρμοσθή εις όλα τα έθνη, επειδή και όλα την αυτήν ανθρώπινον φύσιν έχουν. Τα πάθη ισχύουν πολλάκις να μας εμπνεύσωσι την επιθυμίαν της δεσποτείας, αλλά δεν ίσχυσαν ακόμη να εμπνεύσωσιν εις κανέναν και την επιθυμίαν της δουλείας. Δια να την αποφύγη λοιπόν καθείς εξ ημών, άλλην καταφυγήν δεν έχει παρά την Ισονομίαν. “ἀνθρώπων δὲ μηδενὸς μήτε τύραννον μήτε δοῦλον σεαυτὸν καθιστάς·” εις τα ολίγα ταύτα λόγια του Αειμνήστου Αυτοκράτορος, μεταφρασμένα τόσον ζωηρά από τον Μονταίγνην, Je suis dégoûté de maîtrise, et active et passive, περιέχεται όλη η αληθής πολιτική. Εις άλλο παρά την ισονομίαν όστις θεμελιόνει πολιτείαν, δεν κτίζει πύργον Ελευθερίας, αλλά σχεδιάζει καλύβην, αδύνατον να αντισταθή εις τους πρώτους ανέμους, ή εις τας πρώτας βροχάς. Και οι Ελληνικαί πολιτικαί βροχαί, και οι Ελληνικοί άνεμοι θέλουν είσθαι τόσον σφοδρότεροι, όσον είναι ζωηρότερον και νοημονέστερον το έθνος. Ο αληθής πολιτικός προβλέπων τα εξ αυτών ενδεχόμενα μεγάλα κακά, εμποδίζει εξ αρχής και τα φαινόμενα μικρότατα. Τούτων η αμέλεια εγέννησε πάντοτε τα μεγάλα, και η εις αυτά προσοχή χαρακτηρίζει μάλιστα τον πολιτικόν άνδρα. «Το εν αρχή γιγνόμενον κακόν γνώναι, ου του τυχόντος, αλλά του πολιτικού ανδρός».
[…]
Όπως αν ήναι, μη σε λυπή· η ατέλειά του [εννοεί του Συντάγματος της Επιδαύρου] ήτον άφευκτος εις τας παρούσας περιστάσεις και προλήψεις του έθνους. Προλήψεις τόσον βαθέα ριζωμένας, ώστε πολλάκις με ηνάγκασαν να είπω· “αν δεν θερίσει ο θάνατος όλους ημάς τους γηραλαίους, δεν είναι δυνατόν να ευδαιμονήση η Ελλάς.” Εις σας τους νέους μένει η φροντίς να διορθώσετε το πολίτευμά σας, ότι και εις αυτό μέλλετε να ζήσετε καλά, αν ήναι καλόν, κάκιστα, αν δεν φροντίσετε την διόρθωσίν του. Αρκεί ότι ευρίσκονται εις αυτό τα κυριώτερα, η διαίρεσις, λέγω, και η απ’ αλλήλων ανεξαρτησία των τριών εξουσιών, και η κατ’ έτος εκλογή των αντιπροσώπων. Εις αυτά κατά το παρόν συμβούλευε τους ημετέρους να μένωσιν αμετάθετοι, ότι εξ αυτών κρέμεται η σωτηρίαν των. Τα λοιπά διορθόνονται με τον χρόνον, όστις όμως δεν συμφέρει μήτε να συντμηθή, μήτε να μακρυνθή πολύ. “Σπεύδε βραδέως”».
Έξι ημέρες αφού έστειλε την επιστολή στον Μαυροκορδάτο, στις 10 Ιουλίου 1823, ο Κοραής αποφασίζει να γράψει την πρώτη του επιστολή (στα γαλλικά) προς τον Thomas Jefferson με τον οποίο έχει γνωριστεί στο Παρίσι, όταν ο Jefferson υπηρετούσε ως πρεσβευτής των Η.Π.Α. εκεί (1784-9). Η επιστολή του Κοραή προς τον Jefferson καταλήγει ως εξής:
«Βοηθήστε μας ευτυχισμένοι Αμερικανοί. Δεν ζητάμε ελεημοσύνη. Αλλά σας δίνουμε την ευκαιρία να αυξήσετε τη δική σας ευτυχία.»
Η αλληλογραφία τους θα είναι το θέμα ενός άλλου σημειώματος.
[Στην εικόνα βλέπετε τον Αδαμάντιο Κοραή στη γνωστή ελαιογραφία που βρίσκεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Δεν γνωρίζουμε τον καλλιτέχνη ή το έτος δημιουργίας. Τα αποσπάσματα από την επιστολή της 4ης Ιουλίου 1823 του Κοραή προς τον Μαυροκορδάτο, δημοσιεύονται στο βιβλίο Απάνθισμα Επιστολών Αδαμαντίου Κοραή, που επιμελήθηκε και εξέδωσε ο Ιάκωβος Ρώτας το 1839 στην Αθήνα. Ο Κοραής συμπεριλαμβάνει τρία παραθέματα. Ο αυτοκράτορας που αναφέρει είναι ο Μάρκος Αυρήλιος και το απόσπασμα από Τα εις εαυτόν, 4.31. Το απόσπασμα από τον Μισέλ ντε Μονταίν (Michel de Montaigne) δημοσιεύεται στη γνωστή συλλογή κειμένων του Μονταίν (Les Essais, 1580), βιβλίο 3, κεφ. 7. Διόρθωσα και τα δύο παραθέματα γιατί ο Κοραής ή ο επιμελητής είχαν αφήσει να εισχωρήσουν μικρά λάθη. Το παράθεμα για τον πολιτικό άνδρα προέρχεται, βέβαια, από τα Πολιτικά του Αριστοτέλη σε μετάφραση του ίδιου του Κοραή (στο πρωτότυπο: «ὡς τὸ ἐν ἀρχῇ γινόμενον κακὸν γνῶναι οὐ τοῦ τυχόντος ἀλλὰ πολιτικοῦ», 5.1308a). Κατά τα άλλα, δεν πείραξα καθόλου την ορθογραφία και τη σύνταξη των πρωτότυπων κειμένων, εκτός βέβαια από τους τόνους. Τέλος, εδώ, μπορείτε να δείτε στο Google maps, πού ακριβώς κατοικούσε ο Κοραής, στην αριστερή όχθη του Σηκουάνα, στο Παρίσι.]
[Αριστείδης Χατζής, Η Φιλελεύθερη Επανάσταση, Σημείωση 3]
Σχετικά άρθρα